Бола ҳуқуқлари халқаро ҳужжатларда

Ўзбекистон истиқлолга эришгач, Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги минтақасида биринчилардан бўлиб “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги Конвенцияни 1992 йил 9 декабрь куни ратификация қилди. Бирлашган миллатлар ташкилотининг болалар асосий ҳуқуқ ва эркинликларини белгиловчи ҳужжат – бу БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1989 йил 20 ноябрда қабул қилинган ва 1990 йил 2 сентябрда кучга кирган “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги конвенциядир.

Конвенция устида тахминан 10 йил ишланди ва ниҳоят 1989 йил 20 ноябрь куни Бола ҳуқуқлари декларациясининг 30 йиллиги санасида “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги Конвенция маъқулланди. Конвенциянинг асосий ғояси – боланинг энг яхши манфаатларини таъминлаш бўлса, унинг қоидалари болалар ҳуқуқларини таъминлаши керак бўлган 4 та асосий талабга жамланган. Омон қолиш, ривожланиш, ҳимоя қилиш ва жамиятда фаол иштирокини таъминлаш шулар жумласидан.

Ўзбекистон Республикаси мазкур конвенцияни ратификация қилиш билангина чекланмади. Ҳозирги кунга қадар “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги конвенцияга доир, болаларнинг қуролли можароларда иштирокига тааллуқли факультатив протокол (Нью-Йорк, 2000 йил 25 май) ва болалар савдоси, болалар фоҳишабозлиги ва болалар порнографиясига тааллуқли факультатив протоколни (Нью-Йорк, 2000 йил 25 май) ҳам ратификация қилди.

Конвенция 54 та моддадан иборат бўлиб, унга биноан, бола мустақил шахс сифатида қабул қилинади. Конвенция болани ўзига хос ҳуқуқларга эга бўлган шахс сифатида тавсифлайди. Ва ниҳоят, 2008 йилда Ўзбекистон парламенти томонидан “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни қабул қилинди.

Ушбу қонуннинг 1-моддасида болага тушунча берилган. Яъни, унга кўра бола (болалар) ўн саккиз ёшга тўлгунга қадар бўлган шахс. Бола ҳуқуқлари – болага нисбатан инсон ҳуқуқлари тоифаси, ирқи, жинси, тили, дини, туғилган жойи, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкийлиги, ижтимоий мавқеидан қатъия назар, ҳар бир бола эга бўлиши керак бўлган ҳуқуқ ва эркинликдир, халқаро ҳуқуқда 18 ёшга етмаганларнинг барчаси бола деб тан олинади.

Бола ҳуқуқлари – болага нисбатан инсон ҳуқуқлари тоифаси, ирқи, жинси, тили, дини, туғилган жойи, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкийлиги, ижтимоий мавқеидан қатъи назар, ҳар бир бола эга бўлиши керак бўлган ҳуқуқ ва эркинликлар. Халқаро ҳуқуқда 18 ёшга этмаганларнинг барчаси бола деб тан олинган.

Бола ҳуқуқлари бўйича халқаро ва миллий даражада кўплаб махсус ҳужжатлар мавжуд. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро даражадаги асосий ҳужжат Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция ҳисобланади. Конвенция Ню-Ёркда 1989 йил 20-ноябрда қабул қилинган. Унда 54 та моддадан иборат бўлиб, уларда болаларнинг ҳуқуқлари. Конвенцияга киритилган барча ҳуқуқлар барча болаларга нисбатан қўлланилади.

Конвенцияда биринчи марта бола Конвенцияни ратификация қилган давлатлар «ҳурмат қилиш ва кафолатлаш» талаб қилинадиган ҳуқуқларга эга бўлган шахс сифатида кўриб чиқилади. Ушбу қоида бола жамиятнинг жуда ҳимоясиз аъзоси эканлиги ва шунинг учун алоҳида ҳимояни талаб қилиши ва бунга лойиқ эканлигини кўрсатади.

Конвенцияга биноан, бола мустақил шахс сифатида қабул қилинади. Конвенсия болани ўзига хос ҳуқуқларга эга бўлган шахс сифатида тавсифлайди: яшаш ҳуқуқи (6-модда), оила қуриш (9-модда), исми ва фуқаролиги бўйича.

Таълим тўғрисида (7-модда), зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида (19-модда), тенглик, фикр ва сўз эркинлиги тўғрисида (13-модда), дам олиш ва ҳордиқ чиқариш (31-модда), тиббий. хизмат кўрсатиш ва соғлиқни сақлаш (24-модда), давлат ёрдамида (18-27-модда) ва бошқалар.

Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция иштирокчи давлатлар томонидан ушбу Конвенция қоидаларини бажарилишини мониторинг қилиш механизмини яратишни назарда тутади. Санъат қоидаларига мувофиқ. Ушбу Конвенциянинг 43-моддасида Бола ҳуқуқлари бўйича қўмита иштирокчи давлатлар томонидан Конвенцияга биноан қабул қилинган мажбуриятларни бажаришда эришилган ютуқларни кўриб чиқиш учун тузилган.

Қўмита 18 нафар экспертдан иборат бўлиб, Қўмита аъзолари иштирок этувчи давлатлар томонидан ўз фуқаролари орасидан сайланади ва жуғрофий тақсимотга эътибор қаратган ҳолда, улар шахсий таркибда ишлайди. Ҳар бир мутахассис юқори ахлоқий меъёрларга эга бўлиши ва ушбу Конвенцияда қамраб олинган соҳада малакали бўлиши керак. Қўмита аъзолари яширин овоз бериш орқали иштирокчи давлатлар томонидан кўрсатилган шахслар рўйхатидан сайланадилар. Ҳар бир штат ўз фуқаролари орасидан биттадан номзодни кўрсатиши мумкин. Қўмита аъзолари тўрт йиллик муддатга сайланадилар. Агар уларнинг номзодлари қайта кўрсатилган бўлса, улар қайта сайланиш ҳуқуқига эгадирлар.

Жиноят ишлари бўича Вобкент туман судининг раиси А.Рахимов